Ψυχή & Όφις: Συμβολισμός και πολιτισμός

από το βιβλίο «Οφιολατρία» του Χρ. Ντικμπασάνη

Για το συμβολισμό του φιδιού, όπως βλέπουμε και από το βιβλίο «Οφιολατρία»,  Ουροβόρος όφις αποτελεί ένα πανάρχαιο σύμβολο που συναντάται σε αμέτρητους πολιτισμούς. Κατά την εποχή της μητριαρχίας συμβόλιζε ταυτόχρονα τη ζωή και τη ψυχή. Δίνει τροφή και ευχαρίστηση, προστατεύει και θερμαίνει, παρηγορεί και συγχωρεί. Είναι το καταφύγιο για κάθε πόνο, η εκπλήρωση κάθε πόθου. Γιατί πάντα εκείνη που δίνει την πληρότητα, που είναι χορηγός και βοηθός, είναι αυτή η μητέρα.

Ο συμβολισμός ενός συμπαντικού φιδιού

Η τέλεια μορφή του ουροβόρου, έτσι όπως κατέχει το κέντρο του μη συνειδητού κόσμου του πρωτόγονου και του παιδιού, είναι ταυτόχρονα το κεντρικό σύμβολο του δεύτερου μέρους της ζωής. Επίσης και ο πυρήνας της αναπτυξιακής τάσης, που ονομάζεται αυτοανάπτυξη ή κεντροστρέφεια. Το σύμβολο της κυκλικής μαντάλα εμφανίζεται τόσο στην αρχή όσο και στο τέλος. Στην αρχή παίρνει τη μυθολογική μορφή του Παραδείσου. Στο τέλος, της ουράνιας Ιερουσαλήμ. Η τέλεια μορφή του κόσμου πουπροβάλλουν οι τέσσερις βραχίονες του σταυρού είναι ιστορικά ένα πολύ παλιό σύμβολο. Το βρίσκουμε στα ιερά της Λίθινης Εποχής.

Είναι ο Παράδεισος απ’ όπου πηγάζουν τα τέσσερα ποτάμια και στη μυθολογία των Χαναναίων είναι το κεντρικό σημείο, όπου κάθεται ο μεγάλος θεός Ελτ «στην πηγή των ποταμών, στο μέσο των πηγών των δύο θαλασσών». Ο ουροβόρος, που συναντάμε σ’ όλες τις εποχές και σ’ όλες τις κουλτούρες, εμφανίζεται αργότερα ως το τελευταίο σύμβολο της ατομικής ψυχικής ανάπτυξης και δηλώνει τη σφαιρικότητα της ψυχής, την ολότητα της ζωής και την ξανακερδισμένη τελειότητα. Είναι ο τόπος της μεταμόρφωσης και της φώτισης του τέλους, αλλά και ο τόπος της μυθολογικής αρχής. Επίσης, είναι ο ωκεανός, ο αρχέγονος ωκεανός, που είναι η πηγή όχι μόνο της Δημιουργίας αλλά και της σοφίας.

Γι’ αυτό οι πρώτοι πολιτιστικοί ήρωες πολλές φορές αναδύονται από τη θάλασσα, από τη μέση και κάτω σαν ψάρι, όπως ο Βαβυλώνιος Οάννες, και μεταδίδουν τη σοφία τους στον άνθρωπο ως αποκάλυψη.

Στους μύθους των Ινδών

Στους ινδουιστικούς μύθους όπου ο ουροβόρος αναπαρίσταται ως δράκος που περικλείει μια χελώνα-σύμβολο των τεσσάρων στοιχείων που στηρίζουν τον κόσμο, ο Βράχμα εκπνέει, οι κόσμοι εμφανίζονται, και αυτό συμβολίζεται με την κατερχόμενη φορά του σώματος του φιδιού, ενώ η ανερχόμενη φορά του συμβολίζει την άνοδο και επιστροφή των κόσμων προς το πνεύμα. Η σπειροειδής αυτή κίνηση είναι αιώνια και δείχνει την εξέλιξη της ζωής μέσω των κύκλων του χρόνου.

Ο ίδιος ο κύκλος αντιπροσωπεύει την τελειότητα και την αποκατάσταση της συμπαντικής αρμονίας. Καθώς επίσης, και το Ατελεύτητο, από το οποίο όλα προέρχονται και στο οποίο όλα επιστρέφουν. Έτσι ο μεγάλος κύκλος του ουροβόρου υψώνει την καμπύλη του επάνω από τη ζωή, αγκαλιάζοντας την αρχέγονη παιδική ηλικία του. Το πλήρωμα της παγκόσμιας ενότητας μπορεί να αναζητηθεί και να βρεθεί στη θρησκευτική εμπειρία.

Στον μυστικισμό, όπου η αυτοπεριεκτική μορφή του ουροβόρου εμφανίζεται με τη μορφή του «ωκεανού της θεότητας», υπάρχει πολλές φορές μια διάλυση του Εγώ, μια εκστατική εγκατάλειψη που ισοδυναμεί με την ουροβορική αιμομιξία. Αλλά όταν, αντί να επικρατεί η θανάσιμη έκσταση του Εγώ, κυριαρχεί η αρχή «πέθανε και γίνε» και η έμφαση στην αναγέννηση είναι εντονότερη από την έμφαση στον θάνατο, αυτό δεν είναι μια παλινδρόμηση, αλλά μια δημιουργική πορεία.

Επιπλέον, σύμφωνα με την παράδοξη φύση της συμβολικής γλώσσας, που μας βοηθάει τουλάχιστον να «περιπλεύσουμε» μάλλον παρά να περιγράψουμε τον «άπιαστο πυρήνα του νοήματος» ενός αρχέτυπου, ο ουροβόρος ως κύκλος δεν είναι μόνο η «τέλεια μορφή» αλλά και το σύμβολο του χάους και της αμορφίας. Είναι το σύμβολο της προεγωικής εποχής και συνεπώς του προϊστορικού κόσμου.

Πριν αρχίσει η ανθρώπινη ιστορία, η ανθρωπότητα υπήρχε σε μια κατάσταση ακατανόμαστης αμορφίας.

Ελάχιστα γνωρίζουμε γι’ αυτή, επειδή εκείνη την εποχή κυβερνούσε «το ασυνείδητο». Όσο λείπει μια αντιληπτική εγωική συνείδηση, δεν είναι δυνατό να υπάρξει ιστορία. Γιατί η ιστορία απαιτεί ένα «κατοπτρικό» συνειδητό, που τη συνιστά με την αντανάκλασή του. Γι’ αυτό, ο χρόνος ο πριν από την ιστορία θα πρέπει να ήταν ένα ακαθόριστο και αδιαφοροποίητο χάος.

Ένας αρχέγονος μονοθεϊσμός

Στο βιβλίο για τον συμβολισμό του όφι βλέπουμε και την τοποθέτηση του Ε. Νόιμαν. Σύμφωνα με τον Έρικ Νόιμαν, το ισοδύναμο αυτής της άμορφης ψυχής, στο θρησκευτικό επίπεδο, είναι το ακαθόριστο υπερφυσικό στοιχείο. Η πρωταρχική ενέργεια ή το υπόστρωμα που από τη μήτρα του κρυσταλλώνονται αργότερα οι θεοί και το θείο. Ακαθόριστοι φορείς, όπως η μαγική δύναμη ή ακόμα και ο λεγόμενος δυναμισμός, χαρακτηρίζουν την προανιμιστική περίοδο της παγκόσμιας διάχυσης της ψυχής, τότε που η ψυχή δεν έχει ακόμη αποκτήσει καθαρό σχήμα, επειδή σ’ εκείνη την κατάσταση δεν είναι ακόμη συσχετισμένη με την ιδέα μιας ατομικής ψυχής ούτε είναι δυνατό να πηγάζει από καμιά τέτοια ιδέα.

Αυτή η αόριστη, περιεκτική δύναμη είναι το επίπεδο λειτουργίας της μαγείας, που δρα σε όλα τα πράγματα με την αρχή της αντιστοιχίας και της ομοιογένειας. Οι λογικές αντιθέσεις συνενώνονται στη μυστική συμμετοχή. Αυτός είναι ο νόμος του μαγικού αυτού κόσμου, που βρίθει από ιερές πράξεις. Δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός του ιερού από το βέβηλο, του θείου από το ανθρώπινο, του ανθρώπινου από το ζωικό.

Ο Έρικ Νόιμαν πιστεύει ότι ο κόσμος είναι ακόμη βυθισμένος σ’ ένα συνεχές.

Ένα συνεχές όπου μέσα του τα πάντα μετατρέπονται σε κάτι άλλο και επιδρούν σε κάτι άλλο. Ακριβώς όπως η ακόμη σπερματική φύση του Εγώ αναγκάζει το αρχέτυπο της ολότητας να προβληθεί στην ομάδα, έτσι, όσο και αν φαίνεται εκπληκτικό, η θρησκευτική κατάληξη του πιο υποπολιτισμικού ανθρώπινου επιπέδου είναι ένας αρχέγονος μονοθεϊσμός, γιατί εδώ ακριβώς ο ουροβόρος προβάλλεται ψυχολογικά, ερμηνευτικά, ιστορικά με τη μορφή της ολότητας π.χ. της αρχέγονης θεότητας, που αγκαλιάζει ή καλύτερα δημιουργεί το διάστημα και ό,τι υπάρχει μέσα του.

Είναι πραγματικά εντυπωσιακό που όλοι οι λαοί του κόσμου, εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια μοιράζονται και ενστερνίζονται τη φιλοσοφία που συμβολίζει ο ουροβόρος. Ακόμα και πίσω από κάθε θρησκεία, από τη νεότερη μέχρι και την παλαιότερη, δεσπόζει η μορφή ενός ουροβόρου. Ένα γεγονός που επιβεβαιώνει πως όλες οι θρησκείες και οι φιλοσοφίες του κόσμου και των αιώνων έχουν έναν κοινό πυρήνα. Αιώνιος και πιστός σύντροφος του ουροβόρου είναι ο δράκοντας, αφού η ιστορική, ψυχολογική, ερμηνευτική και μυθολογική διαδρομή τους είναι κοινή.

Διαβάστε περισσότερα στο βιβλίο «Οφιολατρία» για τον συμβολισμό του φιδιού (εκδ. Δαιδάλεος)